Azerbaycan-Ermenistan Savaşı'nın Gölgesinde Şangay

Ermenistan ile Azerbaycan arasında Dağlık Karabağ nedeniyle yaşanan 44 günlük savaştan yaklaşık iki yıl sonra Kafkasya, yeni bir çatışmaya mı hazırlanıyor? 

Şangay İşbirliği Örgütü Toplantısı öncesi bölgede gerilim neden yükseldi?

Erdoğan'ın okuduğu Laçin şiiri İran için ne anlama geliyor?

GAZETE DURUM Analiz soru sormaya devam ediyor.

Mekanizm, tüm olayları hareket ve hareket yasalarına dayanarak açıklayan bir görüştür. Bu görüşte fizik dünya olayları yanında, canlılar dünyasındaki olaylar da hareket ve hareket yasalarına geri götürülerek açıklanır. Bu nedenle biraz geriye giderek bugünü anlamaya çalışalım.

Bakü'nün İranlı kamyon şoförlerini tutuklamasının ardından Azerbaycan, Türkiye ve Pakistan ile ortak bir tatbikat düzenledi. 

Bu tatbikat İran ile Azerbaycan arasında gerilimi tırmandırdı.

Azerbaycan ile İran arasında tam ölçekli bir çatışma olasılığı düşük olsa bile alevlenme, bölgedeki derin gerilimleri gösteriyor.

İran, Karabağ Savaşı'nın bir sonucu olarak bölgedeki etkisini kaybederken, İsrail ve Türkiye pozisyonlarını güçlendirdi. 

Karabağ'a yasa dışı yük taşıdıkları gerekçesiyle Azerbaycan tarafından gözaltına alınan kamyon şoförlerinin tutuklanmasına öfkelenen İran, ekim ayında Ermenistan sınırında "Hayber Fatihleri" isimli bir askeri tatbikat gerçekleştirdi. 

Bu tatbikat ile İran; Pakistan, Türkiye ve Azerbaycan'a gözdağı vermiş oldu.

Bölgeye binlerce asker, yüzlerce tank, topçu silahı ve helikopter konuşlandırıldı. Bölge 1990'lardan bugüne kadar yapılan en büyük tatbikata tanıklık etti. 

 Azerbaycan, müttefiki Türkiye ile birlikte Susa Beyannamesi ile askeri iş birliğine giderek İran'a karşılık vermiş oldu. 

Türkiye'yi arkasına alan Azerbaycan, Bakü yakınlarına uçaksavar sistemleri konuşlandırdı. 

İran Devrim Muhafızları Ordusu ve Genelkurmay Başkanı Muhammed Bakıri, çatışmanın tırmanması durumunda, İran Devrim Muhafızlarının Azerbaycan'a 4000 füze ile saldıracağını açıkladı. 

Bakıri'nin bu açıklaması Türk Hava Kuvvetleri'ne ait savaş uçaklarının Nahçıvan üzerinde gövde gösterisi yapması ile karşılık buldu.

İsrail, Dağlık Karabağ Savaşı'nda Azerbaycan'a insansız hava araçları da dahil olmak üzere gelişmiş silahlar sağlayarak çok önemli bir rol oynadı. 

Tahran, Bakü'yü kendi topraklarında Türkiye destekli Suriyeli savaşçılara ev sahipliği yapmakla suçluyor. 

Peki İran bu duruma neden bir yıldan fazla sessiz kaldı?

Karabağ Savaşı'ndan sonra İran'ın Kafkasya'daki etkisi azaldı. Buna karşılık Türkiye ve Pakistan bölgedeki pozisyonunu güçlendirmeyi başardı.

Bu durumun göstergesi olarak Tahran'ın protestolarına rağmen Pakistan, Türkiye ve Azerbaycan birlikte Bakü yakınlarında Üç Kardeş - 2021 tatbikatını düzenledi. 

Azerbaycan, Dağlık Karabağ ve çevresindeki bölgelerin çoğunu ele geçirdi. İran'dan Ermenistan'a uzanan ulaşım yollarının kontrolü artık Ermenilerde değil.

İran, Kafkasya'da yeni bir jeopolitik gerçekliğin farkına vardı. İran'ın artık endişe etmek için pek çok nedeni var.

Fakat bu durum İran'ın kuzey komşusuna bir saldırı başlatmaya hazır olduğu anlamına gelmez.

İlham Aliyev ve Erdoğan'ın haziran ayında Şuşa Deklarasyonu'nu imzalamasının ardından iki ülke yakın askeri müttefik haline geldi. 

Suşa Deklarasyonu'na göre taraflar, askeri tehditlere karşı ortak hareket etme sözü verdiler. 

İran artık Bakü'nün tek başına olmadığını anladı. İran için Azerbaycan'a karşı bir savaş aynı zamanda Türkiye'ye karşı bir savaş anlamı taşıyor.

Aliyev bölgesel iş birliği sürecini iyi yönetti. Pakistan ve İsrail'in Azerbaycan halkına askeri yardım sağlayacağı neredeyse kesinleşti.

Bu nedenle Tahran'ın riskli bir maceraya girmeyi seçmesi pek olası değil.

Türkiye ve Azerbaycan'ın ülkenin güney kısımlarını ele geçirmesini önlemek için İran'ın askerlerini Ermenistan'a konuşlandırabileceğine dair söylentiler olsa da böyle bir seçenek şimdilik mümkün görünmüyor.

Rusya'nın egemenliğindeki Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü'nün bir üyesi olan Ermenistan büyük ölçüde Moskova'ya bağımlı bir ülke.

Kasım 2020'den bu yana Dağlık Karabağ'da istikrarı korumak için Moskova, Barışı Koruma Birliklerini bölgeye sevk etmek zorunda kaldı. Rusya siklet merkezini dağıtmak istemeyecektir. 

Ukrayna Savaşı ile başı dertte olan Kremlin'in ihtiyaç duyduğu son şey, bölgesinde yeni bir çatışma riski olabilir.

İran için Zengezur şehri zayıf bir nokta. Burası stratejik açıdan oldukça önemli bir bölge. Çünkü Zengezur,  Azerbaycan ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'ni birbirinden ayıran koridor.

Bakü'yü sadece Nahçıvan'a değil, Türkiye'ye de bağlayacak bir kara koridorunun inşasının an meselesi olduğu bilinmekte.

Laçin koridoru Azerbaycan'ı Karabağ'a bağlayacak olan koridor, Zenguzeur koridoru ise Azerbaycan'ı Nahçıvan'a ve Türkiye'ye bağlayacak olan ulaşım yoluna verilen isimdir.

Ermeni ve Azerbaycan arasındaki çatışmalar yeni değil, fakat bu seferki çatışmalar gaz ve elektrik alt yapısını barındıran Laçin koridorunun kontrolünün ele geçirilmesine yönelik.

Karabağ'ı Ermenistan'a bağlayan Laçin koridoru kaybedilirse Dağlık Karabağ'dan geriye kalan Ermeni varlığı ve enerji transferi sekteye uğrayacak.

Çin'i Hazar Denizi üzerinden Avrupa'ya bağlayacak olan Nahçıvan koridoru faaliyete geçtiğinde İran bölgedeki etki alanını kaybedecek.

İran bölgedeki gelişmeleri yakından takip ediyor. Bu ve benzer nedenlerle İran; Rusya-Azerbaycan-Hindistan'ı kara ve deniz yoluyla ile birbirine bağlayacak olan Kuzey-Güney projesi olarak bilinen uluslararası ulaşım koridorunun inşasını kısmen finanse etmek zorunda kaldı.

Dolayısıyla İran'ın seçenekleri şimdilik oldukça sınırlı görünüyor. Tahran şansını deneyebilir ve Bakü'ye karşı bir savaşa girebilir ancak bu durumda İran'da yaşayan milyonlarca Azeri Türkü, İran İslam Cumhuriyeti'ne karşı bir gerilla savaşını desteklemek için motive edilebilirler.

Bu savaş ancak mezhep temelli bir savaş olabilir.

Azerbaycan'ın Ermenistan'a karşı 44 günde kazandığı zafer, İran'daki Azerbaycanlılar arasında ulusal gururun artmasına neden oldu, bu durum Tahran'ın kuzey komşusu ile çatışmaya girmeden önce iki kere düşünmesi gerektiği anlamını taşıyor.

Erdoğan; Dağlık Karabağ zaferini kutlamak için düzenlenen Zafer Geçidi Töreni'nde, 

“Aras'ı ayırdılar

Kum ile doldurdular;

Ben senden ayrılmazdım

Zor ile ayırdılar,

Ay Lâçin, can Lâçin,

Men sene kurban Lâçin” şiirini okudu. Aras türküsü olarak bilinen bu şiir, Azeriler tarafından 28 yıl sonra bir hasretin bitişi, İranlılar içinse yeni bir vuslatın tetikçisi olarak algılandı.

Bölge ülkeleri açısından Güney Kafkasya'da jeo-politik değişti. Azerbaycan, Zengezur koridoru üzerinden Nahçıvan'a, oradan da Türkiye'ye enerji transfer edilebilecek.

Nahçıvan koridoru, Orta Asya hattının kurulması Bakü-Tiflis Kars Karayolu ile Tarihi İpek Yolu'nu birbirine bağlayacak. Böylece Türkiye Hazar Denizi ve Orta Asya Türk Dünyası ile buluşabilecek.

Xi Jinping, Putin ve Erdoğan, Şangay İşbirliği Örgütü toplantısı için 15-16 Eylül'de Özbekistan'ın Semerkant kentinde bir araya gelecek. Toplantıya, Hindistan ve Pakistan devlet başkanlarının da katılması bekleniyor.

Bölgenin istikrarı açısından bu kadar önemli bir toplantı öncesi bölgede silahların ateşlenmesi tesadüf değil.

Çünkü Şangay İşbirliği Örgütü'ne gözlemci üye olarak katılan İran'ın tam üyeliğe geçişinin gündemde olduğu bu toplantıda, İran ve Ermenistan masaya taleplerini kabul ettirmek için güçlü oturmak istiyorlar.

Erdoğan'ın okuduğu şiiri "Yeni Osmanlıcılık" tutkusu olarak gören İran, Ermenistan sınırlarında çizilecek yeni bir haritaya karşı direnecektir.

Zengezur ve Laçin koridoru tartışmalarının gölgesinde yapılacak olan toplantı, Büyük Avrasya fikrinde kırılmalar yaratabilir.

Bu bağlamda karmaşık etnik yapı, enerji kaynaklarının bolluğu ve genişleyen küresel ticaret yollarının kesiştiği Kafkasya'da hakimiyet mücadelesinin, uzun bir süre daha devam edeceği söylenebilir.

Muhtemelen koridorların gölgesinde yapılacak toplantıda kimin haklı olduğuna değil, kimin güçsüz olduğuna karar verilecektir.