İrade

Bazı kimselere eylemlerindeki asaleti övmek adına “irade sahibi biri” deriz. Bazı çetrefilli durumlar karşısında “iradeli olmak”tan bahsederiz. Bir olumsuz tavır ve davranışla karşılaştığımızda davranış sahibini “iradesiz” olmakla eleştiririz.

“Milli irade”, “özgür irade” kavramları tarihimizde önemli yer teşkil eder.

Atatürk tarafından kurulan gazetelerden ilki “İrade-i Milliye” gazetesidir.

Bununla beraber “irade”, felsefi açıdan da üstünde çokça durulan kavramlardan biridir.

Örneğin, Alman filozofu Schopenhauer’in, “İrade ve Tasarım olarak Dünya” isimli eseri, irade ve yaşama dair derinlikli bir çalışmadır.

Ona göre, “Gerçekliğin iki yüzü vardır. Gerçeklik hem irade hem de tasarım olarak var olur. İrade var olan her şeyde mutlak surette bulunan kör itici bir güçtür. Bitkileri ve hayvanları büyüten enerjidir; aynı zamanda mıknatısların kuzeyi göstermesini ya da kimyasal bileşenlerde kristallerin oluşmasını sağlayan kuvvettir. Doğanın her bir parçasında mevcuttur. Diğer yüz, yani tasarım olarak Dünya, bizim deneyimlediğimiz haliyle dünyadır” (Nigel Warburton, Felsefenin Kısa Tarihi, 2020: 202).

Nietzsche, “En yalnız olabilen, en gizli saklı olabilen, en aykırı olabilen, iyinin ve kötünün ötesinde olabilen, erdemlerinin hükümdarı olabilen ve irade zengini olan en üstün insan olsun; büyüklük denen işte bu olmalıdır” der (İyinin ve Kötünün Ötesinde, İlya Yayınları, 2008: 173).

Ayrıca, "Özgür olmayan irade, mitolojidir” diye ekler (2008: 41).

Sartre, irade ve seçim yapma olanağının insandan alınması durumunda, insanın insan olmaktan sıyırılacağını düşünür.

Camus, iradenin bir tür yalnızlık olduğunu söyleyerek el yükseltir.

Fransız eğitimci Jules Payot (1859-1940), “İrade duygusal bir güçtür ve onun üzerinde etkili olmak isteyen her fikir tutkuya bürünmek zorundadır” der (İrade Terbiyesi, Ediz Yayınevi, 2018: 14).

*

“İrade” kavramına ilişkin doğrudan ya da onu sorgulamaya yönelik felsefi, beşerî, edebi birçok eser var.

Peki, “irade” kelimesinin sözlük karşılığı nedir?

Türk Dil Kurumu Sözlüğü’ne göre Arapça irāde kelimesi; a) bir şeyi yapıp yapmamaya karar verme gücü, istenç, b) buyruk, c) istek ve dilek, demektir.

Nişanyan Sözlüğü’ne göre, Arapça rwd kökünden gelen irāda(t) إرادة “isteme, istek” sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Arapça rāda رَادَ “peşinden gitti, aradı, istedi” fiilinin ifˁāla(t) vezninde IV. mastarıdır.

İsteyerek, bilerek yapma, irade sahibi olmaktır.

İslam düşüncesinde, “nefsin yapılması gerektiğine hükmettiği bir işi, bir amacı gerçekleştirmeyi istemesi, ona yönelmesi” ve “bir fayda elde etme inancının ardından doğan eğilim” gibi farklı şekillerde tanımlanmıştır.

Bu noktada, oldukça güncel bir tartışma olması açısından iradenin kapsayıcı ve genel ya da kısmi olma meselesine de değinmekte fayda var.

İslam dini açısından “ilahi irade”, “külli irade” olarak tanımlanır. İlahi iradenin küçük bir numunesi olarak insanlara kısmi olarak bahşedilen “seçme” ve “karar verme” yetisi ise cüzi irade olarak tanımlanır. Kul olarak insan ister, Allah da küllî irade ve kudretiyle kuluna istediğini verir.

Latincede ise hem irade hem de gönüllü mahiyetinde “velle” köküne dayanır ve "istemek" veya "irade etmek" anlamına gelir. İngilizce konuşanlar “volition” (irade, iradi) kelimesini 17. yüzyılda Fransızcadan ödünç almışlar ve ilk başta Herman Melville'in Moby-Dick (1851) kitabında kullandığı "seçme eylemi" anlamında kullanmışlardır:

“Rastlantı, özgür irade ve değişmez kader -asla bağdaşmayan şeyler- hepsi bir arada dokunmuş uyum içinde işliyordu” (Moby Dick, Can Yayınları, 2022: 271).

Beyaz balina Moby Dick öyküsü bu anlamda edebi bir “özgür irade” sunumudur:

“Özgür irade mekiğini iplikler arasında dilediğince hareket ettirir ve rastlantı, gösterisi kaderin çizgileri arasında sınırlanmış olsa da yanlamasına hareketlerini özgür irade yönetse de ve böylece rastlantı diğer ikisinin buyruğu altında olsa da rastlantılar sırayla birbirini bir diğerini yönetir ve olaylarda son sözü söyler” (2022: 272).

Dolayısıyla, bir şeyi kendi iradenizle yaptığınızda, bunu gönüllü olarak yaparsınız ve bu “özgür irade”yi işaret eder.

“Özgür irade” ise herhangi bir dış zorlama ya da zorunluluk olmadan karar verme, seçme ve uygulama gücü olarak tanımlanabilir.

Tanımları bir kenara bıraktığımızda, “özgür irade”nin varlığı sorusunun felsefecileri ve sanatçıları halen cezbetmeye devam ettiğini söyleyebiliriz.

*

Sinemada da “özgür irade” temasını işleyen birçok film var.

Örneğin, Amerikalı yönetmen Darren Arofonksy’nin 1998 yapımı “Pi” isimli bağımsız filmi, özgür irade meselesine oldukça felsefi ve sorgulayıcı bir açıdan yaklaşıyor.

Filmin ana karakteri Max, genç, dahi bir matematikçidir. Doğanın her yerinde gördüğü desenlerin şifresini çözmek için benzersiz bir kod arayışındadır. Bu arayış onu deliliğe sürükleyecek denli karmaşık bir süreçtir aynı zamanda.

Tüm gününü küçük dairesinde, her türlü özel donanımı tamir ederek ve yeni aletler geliştirerek geçirir. Kendini tamamen dünya hakkındaki gizli gerçekleri ortaya çıkaracak sihirli bir sayı kombinasyonunu bulmaya adamıştır. Böylece, evreni bir bütün olarak anlamanın anahtarını keşfedeceğine inanmaktadır.

Ancak birkaç Yahudi araştırmacının da bu kombinasyonu aradığı ortaya çıkar; bunun sadece seçilmiş biri tarafından bulunabilecek Tanrı'nın gerçek adı olduğunu düşünmektedirler.

Yani Max, dünyanın gidişatını anlamak ve hatta sonuçlarını tahmin etmek için kullanılabilecek belirli bir sayı olduğuna inanıyorsa, o zaman özgür irade var olamaz.

İnsan ve yaşama dair her şey baştan kodlanmış ve belirlenmiş midir? İnsanın özgür iradesi denilen şey bir yanılsama mıdır?

Bu hafta, “irade” kavramı ve yansımaları üstüne düşünelim.

İyi haftalar…

----------------------------------------------------------------------

Yazımı karıştırılan kelimeler:

Adale: Doğru

Adele: Yanlış

Aşçı: Doğru

Ahçı: Yanlış

Cambaz: Doğru

Canbaz: Yanlış

Jimnastik: Doğru

Cimnastik: Yanlış

Laboratuvar: Doğru

Laboratuar: Yanlış