Finansal Düzenin Yeni Kavramları-Elektronik Para ve Elektronik Para Kuruluşları

Teknolojinin giderek geliştiği ve yaşamın her alanında yer bulduğu günümüzde parasal işlemlerin de bu gelişmeden etkilendiği görülmektedir. Paranın tarihsel gelişimine baktığımızda önce çeşitli eşya, mal, maden veya araçlar para olarak kullanılmış, sonrasında kâğıt para icat edilmiştir.

Geçtiğimiz yüzyılda bankacılık sektörünün hızla gelişmesi kâğıt paranın yanında kaydi parayı kullanılır hale getirmiştir. 21. yüzyılla birlikte teknolojideki gelişimin hızlanması, elektronik para kavramını ortaya çıkarmış ve elektronik para işlemlerini yürütmek üzere bankaların yanı sıra elektronik para kuruluşları faaliyet göstermeye başlamıştır. Peki elektronik para nedir?

Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri, Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Kanundaki tanımlamasıyla “elektronik para; ihraç eden kuruluş tarafından kabul edilen fon karşılığı ihraç edilen, elektronik olarak saklanan, belirli ödeme işlemlerini gerçekleştirmek için kullanılan ve elektronik para ihraç eden kuruluş dışındaki gerçek ve tüzel kişiler tarafından da ödeme aracı olarak kabul edilen parasal değerdir”. Avrupa Merkez Bankası ise elektronik parayı; banka hesapları kullanılmaksızın, ihraç eden kuruluş dışındaki teşebbüslere ödemelerin yaygın olarak yapılabilmesini ve parasal değerlerin elektronik olarak saklanabilmesini sağlayan ön ödemeli teknik araçlar olarak tanımlamıştır.

Elektronik paraya baktığımızda, müşteriden alınan fonun elektronik para hesaplarına aktarılması veya sanal/fiziki kartlara yüklenmesi neticesinde müşterinin nakit para yerine yüklenen fon tutarı kadar ödeme işlemi yapabilmesini sağlamaktadır. Dolayısıyla müşterilerin elektronik para kuruluşu nezdinde açılan ve alınan fon tutarı kadar ödeme işlemi yapılmasını sağlayan elektronik para hesapları bulunmaktadır. Elektronik para hesabı veya elektronik para bakiyesi tanımlı kartlar ile mal ve hizmet alımının yanı sıra para transferi, fatura ödeme ve benzeri işlemler de yapılabilmektedir. Elektronik para hesabına; havale, EFT, banka kartı, kredi kartı, elektronik para kuruluşunun şube ve temsilcileri vasıtasıyla nakit ödeme veya elektronik para kuruluşunca sunulan diğer kanallar aracılığıyla para yüklenebilmektedir.

Neden insanlar elektronik para kullanmaktadır diye baktığımızda; öncelikle elektronik para işlemleri hızlı ve düşük maliyetlerle finansal hizmetten yararlanma olanağı sunmaktadır. Yine esnek iş modelleri sayesinde daha hızlı yeni ürün ve hizmet geliştirme olanaklarına sahiptir. Dolayısıyla hizmet kalitesi ve çeşitliliğinde avantaj sağlamaktadır. Ödeme işlemleri kolaydır. Teknolojiye dayalı olduğu için sürekli yenilikçi bir yaklaşım söz konusudur. Aynı zamanda nakit para bulundurma zorunluluğunu ortadan kaldırmaktadır. Ayrıca, ağırlığının olmaması, sahtesinin üretilmesinin çok zor olması, saklama maliyetinin çok düşük olması, en küçük para birimine bölünebilirliği ve uluslararası bir ödeme aracı olarak kabul edilmesi de tercih edilmelerini sağlamaktadır.

Elektronik para faaliyetinin finansal sistem ve ekonomiye katkıları da bulunmaktadır. Öncelikle finansal sistemde teknoloji kullanımının yaygınlaşmasıyla, sistemin etkinliğinin ve verimliliğinin arttırılması ve finansal araçların çeşitliliğinin arttırılması sağlanmaktadır. Yine, finansal sistemde rekabeti artırarak hizmet kalitesi artırılmaktadır. Ayrıca kayıt dışı ekonominin azaltılması ve tasarrufların artırılmasına da katkısı bulunmaktadır.

Elektronik para, sadece elektronik para sisteminde geçerlidir. Bu para sisteminde en kritik fonksiyonu ise elektronik para kuruluşları üstlenmektedir.

Elektronik para kuruluşları en basit tanımı ile, elektronik parayı geliştiren ve kullanıma sunan kuruluşlar olarak belirtilebilmektedir. Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri, Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Kanunda, Bankacılık Kanunu kapsamında faaliyet gösteren bankalar, PTT ve faaliyet izni verilen elektronik para kuruluşlarının elektronik para ihraç edebilecekleri belirtmiştir. Elektronik para kuruluşları da; Kanun kapsamında elektronik para ihraç etme yetkisi verilen tüzel kişiyi ifade etmektedir.

Elektronik para kuruluşlarının lisans almalarına ilişkin başvuru merci ve yetkili makam 1 Ocak 2020 tarihi öncesinde Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu idi. 22 Kasım 2019 tarih ve 7192 sayılı “Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri, Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Kanun ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” ile 1 Ocak 2020 tarihinden itibaren T.C. Merkez Bankası’na bu yetki devredilmiş bulunmaktadır. Lisans almak isteyen kuruluşların, başvurularını Merkez Bankası’na yapmaları gerekmektedir.

Elektronik para kuruluşlarının yapabileceği iş ve işlemlere baktığımızda ön plana çıkanlar; elektronik para ihraç edilmesi, kanunda sayılan ve aldığı lisans kapsamında yer alan ödeme hizmetlerinin sunulması, sadece ödeme hizmetinin sunulmasıyla ilgili olmak kaydıyla döviz alım satım işlemleri, elektronik paranın ihracı veya ödeme hizmetlerinin sunulması ile ilgili olan ve ödeme hizmeti sağlayıcılarının faaliyetlerini güvenli kılan ve kolaylaştıran kart saklama, kart verilerinin işlenmesi, kanunda sayılan çerçevede ödeme sistemlerinin işletilmesi yer almaktadır.

Elektronik para kuruluşlarının faaliyetleri bazı noktalarda ise sınırlandırılmıştır. Buna göre; bu kuruluşlar aldığı fon kadar elektronik para ihraç edebilmektedir. Elektronik para kullanıcısı tarafından yatırılan fonları gecikmeksizin elektronik paraya çevirerek kullanıma hazır hale getirmek zorundadır. Elektronik para ihracı karşılığında topladığı fonları bankalar nezdinde açılacak ayrı bir hesaba aktarmak suretiyle kullanım süresi boyunca bu hesapta bulundurmak zorundadır. Bu kuruluşlar kredi verme faaliyetinde bulunamamaktadır. Elektronik parayı elinde bulundurma süresine bağlı olarak elektronik para sahibine faiz verememekte ve herhangi bir menfaat sağlayamamaktadır. Elektronik para kuruluşu, elektronik para ihracı karşılığında aldığı fonları, diğer tüm fonlardan ayrıştırarak takip etmek zorundadır ve bu fonları farklı bir amaç için kullanamamaktadır.

Bankalar arasında 7 gün 24 saat anında para transferi için Merkez Bankası'nca uygulanmaya başlanan ve giderek gelişen FAST sistemine elektronik para kuruluşlarının  2023 yılında katılması planlandığı açıklanmıştır. Böylece bu platformları kullanan müşteriler, FAST ile anında para transferi ve ödeme yapabilecektir.

Diğer bir konu; sık sık birbirine karıştırılan sanal para ile elektronik paranın birbirinden farklı olmasıdır. Avrupa Merkez Bankası tanımına göre sanal para; herhangi bir merkez bankası, kredi kuruluşu ya da elektronik para kuruluşu tarafından ihraç edilmemiş ve bazı durumlarda paraya alternatif olarak kullanılabilen varlığın sanal temsilidir. Sanal para bir merkeze veya bir kuruluşa bağlı değildir. Elektronik para ise bir ödeme kuruluşuna bağlıdır.

Ülkemizde halen TC Merkez Bankası'ndan izin almış 45 adet elektronik para kuruluşu faaliyet göstermektedir. Sayıları giderek artan bu kuruluşların önümüzdeki dönemde daha da faaliyetlerini yaygınlaştırmaları ve bankalara yönelik rekabetlerini artırmaları beklenmektedir.