Bankaların Menkul Kıymet Tutma Zorunluluğunda Baskıyı Artıran Yenilikler – Bu İş Nereye Kadar Gider?

Şenol Babuşcu

Bilindiği gibi TC Merkez Bankası (TCMB) Haziran 2022’de Yabancı Para Yükümlülükler İçin Türk Lirası Cinsinden Menkul Kıymet Tesisi uygulamasını başlattı. Uygulama ile bankaların yabancı para yükümlülüklerine karşılık TCMB nezdinde TL cinsinden menkul kıymet bulundurma zorunluluğu getirildi. Tebliğde ekim ayında bazı değişikliklere gidilerek bankaların bu konudaki yükümlülükleri daha da sıkılaştırıldı. Buna göre bankalar toplam mevduat/katılım fonunun içinde yabancı para mevduat/katılım fonunun payına göre her durumda hesaplanan yükümlülük tutarı için asgari olarak %5 menkul kıymet tesis etmek zorundaydılar. Bu oran yabancı para mevduat payı yükseldikçe daha da artmaktaydı.

Ekim ayında yapılan düzenlemede, ilk düzenlemede yer alan yabancı para yükümlülüklere yönelik hükümlerde değişikliklere gidilirken aynı zamanda kredilere yönelik olarak da kredi artışlarını esas alan yeni yükümlülükler getirilmişti.

2022’nin son günlerinde ve 2023’ün ilk günlerinde uygulama kapsam ve süresinde önemli değişikliklere gidilmiştir. Bu değişiklikleri öncelikle maddeleştirecek olursak şunları sayabiliriz:

1. Menkul kıymet tesis oranlarında ve hesaplama sistematiğinde değişiklikler yapılmıştır.

2. Bankaların menkul kıymet tesisine tabi varlık ve yükümlülüklerinin kapsamı genişletilmiştir. Bu çerçevede;

• Yükümlülükler tarafında yurt içi yerleşik gerçek kişiler ve reel kesim ile yapılan yabancı para cinsinden repo işlemlerinden sağlanan fonlar,
• Yabancı para fon sağlayan müşteriler ile finansal türev işlemler yapılarak menkul kıymet tesisine tabi yabancı para yükümlülüklerin bilanço dışına çıkarılması amacıyla yapılan işlemler,
• Varlıklar tarafında yer alan reel kesimce ihraç edilen ve nitelikleri TCMB’ce belirlenen menkul değerler menkul kıymet tesisine tabi olmuştur.

3. Faktoring şirketlerine Türk lirası cinsinden faktoring alacaklarına uyguladıkları faiz oranına göre menkul kıymet tesisi yükümlülüğü getirilmiştir.

4. Bankaların kredi faiz oranına ve kredi büyüme oranına göre menkul kıymet tesisi uygulamalarının süresi 29 Aralık 2023 tarihine kadar uzatılmıştır.

Bu değişikliklerden en önemli gibi görüneni yükümlülüklere yönelik genel menkul kıymet tesis oranı ve buna bağlı gerçekleşmelere göre yapılan farklı oran uygulamalarındaki değişikliklerdir.

Düzenlemedeki değişiklikle hem oranlarda hem de hesaplama yönteminde farklılaşmaya gidilmiştir. Buna göre menkul kıymet tesis oranı yüzde 5’ten yüzde 10’a çıkartılmıştır. Merkez Bankası'nca belirlenen usul ve esaslara göre bankalarca gerçek ve tüzel kişi için hesaplanacak TL mevduat/katılım fonunun toplam mevduat/katılım fonu içindeki payına göre de ilave veya indirimli olarak menkul kıymet tesis edilmesi ayrımı getirilmiştir. Buna göre menkul kıymet tesis oranı, gerçek ve tüzel kişi için ayrı ayrı hesaplanan TL paylarından düşük olanı;

a) Yüzde 50’nin altında kalan bankalar için 7 puan artırımlı uygulanacaktır. Dolayısıyla bu bankaların menkul kıymet tesis oranı %17’dir (%10+%7),

b) Yüzde 50 (dâhil) ile yüzde 60 arasında olan bankalar için 2 puan artırımlı uygulanacaktır. Dolayısıyla bu bankaların menkul kıymet tesis oranı %12’dir (%10+%2),

c) Yüzde 60 (dâhil) ile yüzde 70 arasında olan bankalar için 5 puan indirimli uygulanacaktır. Dolayısıyla bu bankaların menkul kıymet tesis oranı %5’dir (%10-%5),

ç) Yüzde 70 ve üzerinde olan bankalar için 7 puan indirimli uygulanacaktır. Dolayısıyla bu bankaların menkul kıymet tesis oranı %3’tür (%10-%7).

Söz konusu uygulama 24 Şubat'tan itibaren geçerli olacaktır.

Menkul kıymet tesisinin kapsamıyla ilgili değişikliğe göre ise; bankaların yurt dışı şubeleri nezdindekiler dâhil, düzenlemede belirtilen birkaç istisna dışında bütün döviz cinsinden mevduat/katılım fonu ve kıymetli maden depo hesapları ile nitelikleri Merkez Bankası'nca belirlenen yabancı para cinsinden repo işlemlerinden sağlanan fonlar menkul kıymet tesisine tabi yükümlülüklere dahil edilmiştir. Ayrıca, yabancı para fon sağlayan müşteriler ile finansal türev işlemler yapılarak menkul kıymet tesisine tabi yabancı para yükümlülüklerin bilanço dışına çıkarılması halinde, bu nitelikteki işlemler finansal türevin vadesi boyunca menkul kıymet tesisine tabi yükümlülük tutarına eklenecektir. Dolayısıyla bankalar için mevduatta TL payının hesaplamasında kullanılacak formüle, türev ürünler ve repolar dahil edilerek menkul kıymet tesisi yükümlülükleri genişletilmiştir. Düzenlemeye göre, gerçek ve tüzel kişi TL payı hesaplamasında yapılan değişiklikler menkul kıymet tesisi uygulamasında 27.01.2023 hesaplama tarihinden itibaren geçerli olacaktır.

Görüldüğü üzere, düzenleme özellikle bankalar üzerinde ağırlığı giderek artan bir sopa şekline dönüşmüştür. Ekonomi yönetimi gerçeklerle bağdaşmayan ekonomi uygulamalarını, bankalar üzerinde baskısını giderek artırarak gerçekleştirmeye çalışmaktadır. Bu şekilde kalıcı bir Liralaşmanın gerçekleştirilmesi mümkün değildir. Bugün, bankalarda yabancı para mevduatların payı düşmektedir. Ancak bunun ne kadarı TL’ye dönmekte, ne kadarı sistemden çıkıp yastık altına gitmekte ya da ne kadarı yurt dışına çıkmakta belli değildir. Miktarı ne kadar olursa olsun sistemden çıkarak yastık altına giden ya da yurt dışına çıkan yabancı paraların ülke ekonomisi için kayıp olduğu bir gerçektir.

İkincisi ve gelecek açısından önemli bir nokta bankaların gerçekte bu uygulamadan zarar görme olasılıklarının yüksekliğidir. Bankaların 2023’te, 2022 yılı kadar kârlı bir ortamda faaliyet göstermeyecekleri çok açıktır. 2022 kârlıklarını sağlayan unsurlardan pek çoğu tersine dönmeye başlamıştır. Bu ortamda bir de bankaları çok düşük faizli kamu borçlanma araçlarını giderek artan oranda almaya zorlamak bankaların risklerini daha da artırmaktadır. Ayrıca bankalar yabancı para yükümlülüklerini azaltırken yabancı para varlıklarını da azaltmak zorunda kalmaktadır. Bu da yabancı para varlıklarından tasfiye etmeyi istemedikleri bazı varlıklarını tasfiye etme zorunluluğunda bırakacaktır. Dolayısıyla bankaların bilanço yönetimleri de zorlaşmaktadır.

Sonuçta, bankalar ülkemizde finans sektöründe halen hakimiyetini sürdürmektedir. Dolayısıyla bankaları giderek artan ölçüde piyasa koşulları dışında hareket etmelerine yol açacak şekilde baskı altına almak, finans sisteminde riskleri artırmaktan başka işe yaramamaktadır.