İnsan Hakları Kavramı Moderndir

Doğan Göçmen

İnsan hakları deyince bundan ne anlaşılıyor? İnsan hakları deyince bundan her bir insanın kendi başına düşünme, kendi aklıyla yargılama, kendi vicdanıyla tartma ve ulaşmış olduğu yargıya göre kendisinin seçtiği araçlarla ve kendisinin belirlediği bir şekilde eyleme hakkı anlaşılıyor. Eş deyişle insan hakları deyince bundan insanın kendisinin belirlediği bir yaşamı yaşama hakkı anlaşılmaktadır. Herkesin hakkı olan bu anlamda yaşam hakkı hem diğer tüm bireylere karşı hem de bir bütün olarak topluma karşı geçerlidir.

Hak tartışmaları çok eskilerden beri olsa da “insan hakkı” kavramı oldukça genç ve bu bakımdan da modern bir kavramdır. Hak tartışmalarının eskiliği, Sümerler ile başlatılan yazılı tarih ile de sınırlı değildir hiç kuşkusuz. İnsan birey olarak var olabilen bir varlıktır. Bunun en basit hak tartışmalarına dahi yansımamış olması mümkün değildir. İnsanların kalıcı yerleşik hayata geçmeden önce ortak bir dil ve bazı ortak değerler oluşturmuş olmaları gerektiği gerçeğinden hareket edersek, bu daha anlaşılır olacaktır.

Antigone Kral Kreon’a karşı kardeşini gömme hakkını talep ederken, sanki her insanın onuruyla gömülme hakkının olduğunu savunur gibidir. Bunu yaparken evrensel tanrısal bir yasaya dayandığını ileri sürer. Fakat o zamanlar uygarlığın en gelişmiş halini temsil etseler de antik Yunan kavrayışında birey kavramı bulunmamaktadır. Antigone’nin tanrısal yasa olarak savunduğu yasayı doğal yasa olarak okuma eğiliminde olsak bile talep ettiği hakkı evrensel bir birey hakkı olarak talep ettiğinden hareket etmemiz mümkün gözükmemektedir.

Ayrıca antik Yunan toplumu köleliğe dayanmaktadır. Bu, antik Yunan toplumunda insanların köleleştirilmiş kesimine insan olma vasfının verilmesinin dahi reddedildiği anlamına gelmektedir. Böyle bir toplumda entelektüel kavrayışın herhangi bir biçimde genel bir insan kavrayışına sahip olduğunu düşünmek mümkün değildir.

Bu açıdan Aristoteles’in ‘ruhu olan aletler’ olarak tanımladığı köleleri ‘doğuştan köleler’ olarak tanımlıyor olması içinde bulunduğu toplumun yapısını ve toplumsal ilişkilerini yansıtmaktadır. Kölelik kurumunun giderek çözüldüğü ve kuramsal düşünmenin merkezine bireyin yerleştiği Helenist dönemde Stoacı filozof Hrisippos artık hiç kimsenin doğuştan köle olmadığını ileri sürebilirdi.

İnsanın, yani her bir insanın, her bir insan bireyinin, kökeni, etnik kökeni cinsiyeti, yaşı, insancı rengi ne olursa olsun, kendisine dünyanın her yerinde insan olmaktan kaynaklanan devredilemez ve elinden alınamaz insan haklarının olduğu fikri son derece moderndir. Bu fikrin dile getirilip temellendirilmesini, bugün yöntem ve içerikten yoksun eleştirilere tabi tutuluyor olsalar da modern filozoflara borçluyuz.

Feodal toplum bir imtiyazlar, eş deyişle bir eşitsizlikler toplumudur ve hukuku bu eşitsizliklere dayalı bir hukuktur. Feodal toplumda haklar yalnızca dışa kapalı her bir tabakanın kendisine aittir ve babadan oğula miras kalmaktadır. Bu nedenle feodal hukuk sistemine bir “eşitsizlik hukuku” da denir. Ayrıca feodal toplumda insan hakları kavramının oluşması mümkün değildir, çünkü feodal toplumda en yüce erdem inançtır ve bu nedenle kaderci bir toplumdur. Kader kavramı hak kavramını dışlar.

Buna karşın modern hukuk sistemi kendisini ta başından itibaren eşitlik ve özgürlük ilkesi üzerine kurmuştur. Uygulamada bu ilkelerin tutarlı bir şekilde uygulanması bugüne kadar sorunludur. Fakat insanın insan olmaktan kaynaklı devredilmez ve elinden alınamaz haklarının olduğunu ileri sürebilmek için özgürlük ve eşitlik ilkesinden hareket etmek, olmazsa olmaz bir koşuldur.

Bugün haklı olarak ağır bir şekilde eleştirdiğimiz piyasa toplumunun böyle tarihsel bir işlevi olmuştur. Bugün James Griffin gibi insan hakları araştırmacıları haklı olarak, 1789 Fransız Devrimi'ne işaret ederek, bu devrimin feodalizme karşı insan kavramı uğruna yapılmış bir devrim olduğunu belirtmektedir.

Modern insana dair bu kavrayış felsefi olarak en başta modern felsefenin kurucuları olarak kabul edilen René Descartes ve Thomas Hobbes tarafından temellendirilmiştir.

Descartes aklın ve düşünme kapasitesinin tüm insanlara adil bir şekilde dağıtıldığını ileri sürmekle; aynı zamanda her insanın kendi başına düşünme, yargılama ve karar verme kapasitesinin olduğunu ileri sürmüş olmaktadır. Bu durumda herkes kendi yaşamı hakkında yine kendisi karar verebilecektir. Descartes’ın bu tanımında aynı zamanda insanın hem özgürlüğü hem de eşitliği temellendirilmektedir.

Descartes bu belirlemesi ile hâlihazırda Efesli filozof Herakleitos’un yaptığı, fakat antik dünyada uygulanması mümkün olmayan bir belirlemeyi yeniden canlandırmıştır. Modern toplum tüm sorunlarına ve sınırlamalarına ve daha geliştirilmeye çok gereksinim olmasına karşın bu fikrin hayata geçirilmesi için gerekli toplumsal ve formel koşulları sağlamıştır.

Felsefe tarihçileri tarafından kurucu bir filozof olarak ihmal edilen Hobbes, insan hakları kavramının somutlaştırılmasına en çok katkı yapan filozoflardandır. Hobbes her şeyden önce modern toplumu birey kavramı üzerine oturtmuştur. Antiklerden farklı olarak hareket noktası genel olarak bir toplum veya halk değildir. Orta Çağ düşünürlerinden farklı olarak Hobbes’un hareket noktası herhangi bir şekilde tanımlanmış bir cemaat de değildir. Toplumun temel yapıtaşı bireydir. O halde birey temel alınmalı ve bireyden hareket edilmelidir.

Bu bağlamda Hobbes hak kavramını da yakından tanımlar. Her bireyin eşitlik ve özgürlük hakları vardır ve haklar yalnızca yasalar çerçevesinde formel olarak tanımlanmamalıdır, hakların gerçekleşmesi için aynı zamanda maddi koşulların da sağlanması gerekmektedir. Modern toplumun hakların gerçekleşmesi için gerekli maddi koşulları sağlama konusunda hâlâ büyük reformlara ihtiyaç duysa da bu hakların gerçekleşmesini kısmen mümkün kılmıştır.