TARİHTE BUGÜN

AZE Haber Ajansı

TARİHTE BUGÜN

10 Ekim 2005 - Attilâ İlhan vefat etti.

Attilâ İlhan, tam adıyla Attilâ Hamdi İlhan (15 Haziran 1925, İzmir - 10 Ekim 2005, İstanbul), Türk şair, romancı, düşünür, deneme yazarı, gazeteci, senarist ve eleştirmen. Entelektüel çalışmalarıyla Türk edebiyat ve düşünce dünyasına önemli katkıları olmuştur.

15 Haziran 1925'te İzmir, Menemen'de doğdu. İlk ve orta eğitiminin büyük bir bölümünü İzmir ve babasının işi dolayısıyla gittikleri farklı bölgelerde tamamladı. İzmir Atatürk Lisesi'nin birinci sınıfındayken mektuplaştığı bir kıza yazdığı Nâzım Hikmet şiirleriyle yakalanmasıyla 1941 Şubat'ında, 16 yaşındayken tutuklandı ve okuldan uzaklaştırıldı. Üç hafta gözaltında kaldı. İki ay hapiste yattı. Türkiye'nin hiçbir yerinde okuyamayacağına dair bir belge verilince, eğitim hayatına ara vermek zorunda kaldı. Danıştay kararıyla, 1944 yılında okuma hakkını tekrar kazandı ve İstanbul Işık Lisesi'ne yazıldı. Lise son sınıftayken amcasının kendisinden habersiz katıldığı CHP Şiir Armağanı'nda Cebbaroğlu Mehemmed şiiriyle dönemin pek çok ünlü şairini geride bırakarak ikincilik ödülünü aldı. 1946'da mezun oldu. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesine kaydoldu. Üniversite yaşamının başarılı geçen yıllarında Yığın ve Gün gibi dergilerde ilk şiirleri yayımlanmaya başladı. 1948'de ilk şiir kitabı Duvar'ı kendi olanaklarıyla yayımladı. Kısa süren ilk Paris deneyiminin ardından yurda döndü. Gerçek gazetesinde yayımlamaya başladığı yazılarla siyasal tartışmaların içine girdi. Bu nedenle eğitimini savsaklayan Attilâ İlhan, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesindeki öğrenimini yarıda bırakmak zorunda kaldı.

1949 yılında üniversite ikinci sınıftayken ilk kez Paris'e gitti. Buradayken Nâzım Hikmet'i kurtarmak için düzenlenen uluslararası dayanışma hareketine, İleri Jön Türkler Birliği etkinliklerine katıldı. Fransız toplumu ve orada bulunduğu çevreye ilişkin gözlemleri daha sonraki yapıtlarında yer alan birçok karakter ve olaya temel oluşturmuştur. Türkiye'ye geri dönüşünde başı sık sık polisle derde girdi. Sansaryan Han'daki sorgulamalar ölüm, tehlike, gerilim temalarının işlendiği eserlerinde önemli rol oynamıştır. Şair bu gerilim havasını ilk şiirlerinde olmasa da özellikle Bela Çiçeği gibi kitaplarında eski günlerini andığı ya da eleştirdiği şiirlerini yayımladı. Birkaç kez gözaltına alındı.

Attilâ İlhan, "Kaptan" lakabının kendisine Paris yıllarında bir dönem sakal bırakması üzerine arkadaşları tarafından yakıştırıldığını belirtmiştir. Lakabın yayılmasında beş bölümden oluşan Kaptan şiiri etkili olmuştur.

1951 yılında Gerçek gazetesinde bir yazısından dolayı soruşturmaya uğrayınca Paris'e tekrar gitti. Fransa'daki bu dönem, Attilâ İlhan'ın Fransızcayı ve Marksizm'i öğrendiği yıllardır. 1950'li yılları İstanbul - İzmir - Paris üçgeni içerisinde geçiren Attilâ İlhan, bu dönemde adını yavaş yavaş Türkiye çapında duyurmaya başladı. Yurda döndükten sonra, Hukuk Fakültesindeki öğrenimini sürdürdü. Ancak son sınıfta gazeteciliğe başlamasıyla beraber öğrenimini yarıda bıraktı. Sinemayla olan ilişkisi, yine bu dönemde, 1953'te Vatan gazetesinde sinema eleştirileri yazmasıyla başlamıştır.

1957'de gittiği Erzincan'da askerliğini yaptıktan sonra İstanbul'a dönüş yapan Attilâ İlhan, sinema çalışmalarına ağırlık verdi. On beşe yakın senaryoya Ali Kaptanoğlu adıyla imza attı. Sinemada aradığını bulamayınca, 1960'ta Paris'e geri döndü. Sosyalizm'in geldiği aşamaları ve televizyonculuğu incelediği bu dönem, babasının ölmesiyle birlikte yazarın İzmir dönemini başlattı. Sekiz yıl İzmir'de kaldığı dönemde, Demokrat İzmir gazetesinin başyazarlığını ve genel yayın yönetmenliğini yürüttü. Aynı yıllarda, şiir kitabı olarak Yasak Sevişmek ve Aynanın İçindekiler dizisinden Bıçağın Ucu yayımlandı. 1968'de Biket İlhan ile evlendi, 15 yıl evli kaldı.

1973'te Bilgi Yayınevi'nin danışmanlığını üstlenerek Ankara'ya taşındı. Sırtlan Payı ve Yaraya Tuz Basmak'ı Ankara'da yazdı. 1981'e kadar Ankara'da kalan yazar Fena Halde Leman adlı romanını tamamladıktan sonra İstanbul'a yerleşti. İstanbul'da gazetecilik serüveni Milliyet (2 Mart 1982 - 15 Kasım 1987) ve Gelişim Yayınları ile sürdü. Bir süre Güneş gazetesinde yazan Attilâ İlhan, 1993-1996 yılları arasında Meydan gazetesinde yazmaya devam etti. 1996 yılından 2005 yılına kadar köşe yazılarını Cumhuriyet gazetesinde sürdürdü. 1970'lerde Türkiye'de televizyon yayınlarının başlaması ve geniş kitlelere ulaşmasıyla birlikte Attilâ İlhan da senaryo yazmaya geri döndü.

İlk romanı Sokaktaki Adam yayımlandığında 10 roman yazmıştı. Bunlar hiç gün ışığına çıkmadı. Attilâ İlhan bunun sebebini bir söyleşide şöyle açıklıyor: "... birçok roman yazdım daha önceden. Ama neden yayımlamadım? Çok akıllıca bir sebebi vardı. Çünkü biliyorum ki yazarlar ilk romanlarında kendilerini anlatırlar. O da romancılık değildir. Günlük tutmaktır." (Düşün, Haziran 1996).

Roman serüvenine başladığında döneminin diğer yazarları daha çok yerel ve kırsal olayları, kişileri işlerken Attilâ İlhan kent insanını Türkiye'nin yakın dönem tarihini siyasal, ekonomik ve toplumsal yanlarıyla ele alan bir yapı içerisinde işliyordu. Yalnızca İstanbul ve İzmir gibi Türkiye'nin büyük kentlerini, işlediği dönemin yaşam tarzını, ekonomik ve toplum sorunlarını kahramanlarının gözüyle yansıtmakla yetinmiyor, aynı zamanda Batı kültürünün Türkiye'ye nasıl yansıdığını, olumlu ve olumsuz etkilerini, çizdiği karakterlerle ve Avrupa'daki şehirlerle örtüşen bir yapı içerisinde inceleniyordu.

Romanda "hazırlık ve arayış dönemi" diye nitelendirilebilecek dönemde, yayımladığı Sokaktaki Adam ve Zenciler Birbirine Benzemez'de yazarın Paris'te yaşadığı yıllara ait deneyimlerinin ve gözlemlerinin karakterlere yansıdığı görülür. Yazıldığı yıllarda Türkiye'deki Batılılaşma uğruna toplumdan kopan kişilerin bocalamaları Sokaktaki Adam'da ele alınırken, Zenciler Birbirine Benzemez'de Avrupa'da komünist ve antikomünist mültecilerle karşılaşan, hayal kırıklığına uğramış bir devrimci anlatılır. Her bölümün farklı bir karakterin ağzından aktarıldığı Sokaktaki Adam, Attilâ İlhan'ın yazınımıza getirdiği yeni bir söylem olarak alınabilir. Daha sonraki romanlarında da görüleceği gibi, eytişimsel bir yaklaşımla işlenen olaylarda kahramanlar güçlü ve zayıf yanlarıyla okura ulaşır, birbirlerini suçlamaz ve okuyucuda önyargı oluşturmazlar. Attilâ İlhan, Zenciler Birbirine Benzemez için şunları söylemiştir: "Kitap 'soğuk savaş'ın en belalı döneminde yazıldı, yayımlandı. Çok ikircikli bir sorunu tartışıyordum. Romanın kahramanı, İstanbul'daki ve Paris'teki 'solcu' çevrelerle düşüp kalkıyor, bunlarla ilişkilerini ve tartışmalarını anlatıyordu. Her şeyi olduğu gibi yazmak, romanın yayımlanmasından vazgeçmekle eşitti. Bu bakımdan, içeriğine hafif flu bir hava verdim."

Romanın dilinin farklılığını ise yazıldığı dönem içerisinde yoğun Fransızca çalışmasına bağlayan yazar, bazı cümleleri Fransızca düşünüp Türkçe yazmıştır.

Yazarın "olgunluk dönemi" diye tanımlanabilecek edebiyat süreci Kurtlar Sofrası ile başlar. Sokaktaki Adam'da ne istediğini değil, ne istemediğini bilen biri anlatılırken; Zenciler Birbirine Benzemez'de Mehmed Ali istedikleri ile istemedikleri arasında ikircikli bir karakteri yansıtmaktadır. Oysa Kurtlar Sofrası'nda Mahmud ne istediğini çok iyi bilen bir karakteri çizer. Bu üç romanıyla Attilâ İlhan, Türk aydınına başka açılardan bakar, düşüncelerini eytişimsel özdekçi bir bireşim içinde derleyerek Türkiye için bir bireşim önerir. Sonradan yazdığı yedi kitaplık Aynanın İçindekiler serisi de bu zemine oturmaktadır. Bıçağın Ucu, Sırtlan Payı, Yaraya Tuz Basmak, Dersaadet'te Sabah Ezanları, O Karanlıkta Biz, Allah'ın Süngüleri: Reis Paşa ve Gazi Paşa bu seriyi oluşturan romanlardır. Her romanda yer alan karakterler, Türkiye'nin tarihinde köşe başlarını oluşturmuş dönemlere ayna tutan aydınlardır. Tarihsel olaylar, siyasal ve toplumsal dengelerle ele alınır. Birbirleriyle bağlantısı olan karakterlerden her biri bir romanda öne çıkar ve olaylar onun gözlemleriyle aktarılır. Bu serinin bütünü irdelendiğinde yine, yazarın Türk aydınına yakın tarihimize bir bakma şansı tanıdığını ve kendi toplumcu - gerçekçi bakış açısıyla önergeler sunduğu görülür.

Attilâ İlhan ilk kalp krizini 1985 yılında geçirdi. Bu tarihten sonra kardiyolojik sorunları süren İlhan'ın 2004'ten itibaren sağlık durumu daha da bozuldu. 10 Ekim 2005'te İstanbul'daki evinde geçirdiği ikinci kalp krizi sonucu öldüğünde 80 yaşındaydı. Tiyatro ve sinema sanatçıları Çolpan İlhan'ın ağabeyi ve Kerem Alışık'ın dayısıdır.

2003 Sertel Demokrasi Ödülü'ne layık görülmüştür. 1946 CHP Şiir Yarışması İkinciliği, 1974 Türk Dil Kurumu Şiir Ödülü Tutuklunun Günlüğü ile 1974 Yunus Nadi Roman Armağanı Sırtlan Payı ile, ölümünden sonra 2007 yılında kurulan Attilâ İlhan Bilim Sanat Kültür Vakfı çalışmalarına devam etmektedir.

Eserleri

Film Senaryoları

1959: Yalnızlar Rıhtımı

1960: Ateşten Damla

1960: Şoför Nebahat

1960: Devlerin Öfkesi

1962: Rıfat Diye Biri

1962: Ver Elini İstanbul

TV Dizi-Film Senaryoları

1979: Paranın Kiri

1982: Sekiz Sütuna Manşet

1984: Kartallar Yüksek Uçar

1986: Yarın Artık Bugündür

1991: Yıldızlar Gece Büyür

1992: Teleflaş

2000: Baykuşların Saltanatı[9]

Şiir Kitapları

1948: Duvar (Attila İlhan kitabı)

1954: Sisler Bulvarı

1955: Yağmur Kaçağı

1960: Ben Sana Mecburum

1962: Bela Çiçeği

1968: Yasak Sevişmek

1973: Tutuklunun Günlüğü

1977: Böyle Bir Sevmek

1982: Elde Var Hüzün

1987: Korkunun Krallığı

1993: Ayrılık Sevdaya Dahil

2002: Kimi Sevsem Sensin

Şiir albümleri

Yıl Albüm adı Yapımcı

1999 Ben Sana Mecburum Folk Müzik Center

2001 Ne Kadınlar Sevdim Folk Müzik Center

2006 An Gelir Selçuklu Müzik

Romanları

1953: Sokaktaki Adam

1957: Zenciler Birbirine Benzemez

1963: Kurtlar Sofrası

1980: Fena Halde Leman

1984: Haco Hanım Vay

2007: O Sarışın Kurt

Aynanın İçindekiler Serisi

1973: Bıçağın Ucu

1974: Sırtlan Payı

1978: Yaraya Tuz Basmak

1981: Dersaadet'te Sabah Ezanları

1988: O Karanlıkta Biz

2002: Allahın Süngüleri: Reis Paşa

2005: Gazi Paşa

Öykü

1999: Yengecin Kıskacı

Gezi

1957: Abbas Yolcu

Anılar ve Acılar Serisi

1970: Hangi Sol

1972: Hangi Batı

1976: Hangi Seks

1980: Hangi Sağ

1981: Hangi Atatürk

1991: Hangi Edebiyat

1995: Hangi Laiklik

1997: Hangi Küreselleşme

Attilâ İlhan'ın Defteri Serisi

1975: Faşizmin Ayak Sesleri

1980: Gerçekçilik Savaşı

1981: Batı'nın Deli Gömleği

1983: "İkinci Yeni" Savaşı

1985: Sağım Solum Sobe

1985: Yanlış Kadınlar Yanlış Erkekler

1986: Ulusal Kültür Savaşı

1991: Sosyalizm Asıl Şimdi

1991: Aydınlar Savaşı

1992: Kadınlar Savaşı

Cumhuriyet söyleşileri

1988: Bir Sap Kırmızı Karanfil

1999: Ufkun Arkasını Görebilmek

2000: Sultan Galiyef - Avrasya'da Dolaşan Hayalet

2002: Dönek Bereketi

2004: Yıldız, Hilâl ve kalpak

Çevirileri

1967: Kanton'da İsyan (Andre Malraux)

1968: Umut (Andre Malraux)

1969: Basel'in Çanları (Louis Aragon)

Hakkında çıkan kitaplar

Attilâ İlhan'la Siyaset Güncesi - Erol Manisalı - Derin Yayınları

1996: Yalnız Şovalye Attilâ İlhan - Zeynep Ankara - Bilgi Yayınevi

1997: Büyük Yolların Haydutu: Fotoğraflarla Attilâ İlhan'ın Yaşam Öyküsü - Öner Cirvaoğlu - Sel Yayıncılık

1998: Şubat Yolcusu: Attilâ İlhan'ın Şiiri - Yakup Çelik - Akçağ Yayınları

2001: Attilâ İlhan'a Edebiyat Dünyasından Mektuplar - Belgin Sarmaşık - Otopsi Yayınları

2001: Attilâ İlhan'la 1000 Saat - Erol Manisalı - Bilgi Yayınevi

2001: Mavi Adam, Attilâ İlhan'la söyleşiler - Zeynep Aliye - Bilgi Yayınevi

2002: Attilâ İlhan'da Kültür Sorunsalı - Gönülden Esemenli Söker - Bilgi Yayınevi

2002: Düşünceler: Attilâ İlhan'la Neler Tartıştık - Erol Manisalı - Gündoğan Yayınları

2002: Nâm-ı Diğer Kaptan, Attilâ İlhan'ı Dinledim - Selim İleri - İş Bankası yayınları

2004: Attila İlhan: Açtırma Kutuyu (46-83), Attila İlhan: Söyletme Kötüyü (83-87) - Belgin Sarmaşık - Bilgi Yayınevi

2004: Bütün Kaleler Zaptedilmedi: Attilâ İlhan'la Birkaç Saat - Hulki Cevizoğlu - Ceviz Kabuğu Yayınları

2005: Attilâ İlhan'la Akıp Giden Düşünceler - Erol Manisalı - Derin Yayınları

2005: Toplumbilimsel Roman Çözümlemesi: Louis Aragon ve Attilâ İlhan - Yavuz Kızılçam - Ürün Yayınları

2006: Attilâ İlhan Armağanı: "Kaptan'a Saygı ile" - Yakup Çelik - Kültür Bakanlığı

2006: Attilâ İlhan'la Hayatın İçinden - Erol Manisalı - Truva Yayınları

2006: Şehir Filmleri: Attilâ İlhan - Nur Akalın - +1 Kitap

2009: Batı'nın Maskesi Düşüyor: Attila İlhan'la Sohbet - Muharrem Bayraktar - AsyaŞafak Yayınları

2011: An Gelir: Attilâ İlhan - Yakup Çelik - Küçükçekmece Belediyesi

2011: Attilâ İlhan'ın Şiirlerinde Beyoğlu - Nuran Özlük - Başlık Yayın Grubu

2012: Attilâ İlhan'ın Siyasal Düşüncesi: Türkiye'de Ulusalcılığın Kökenleri - Hakan Reyhan - Phoenix Yayınları

Ödüller

1946: CHP Şiir Armağanı, ikincilik - Cebbaroğlu Mehemmed

1974: Türk Dil Kurumu Şiir Ödülü - Tutuklunun Günlüğü

1974: Yunus Nadi Roman Armağanı - Sırtlan Payı

1991: Türkiye Cumhuriyeti Devlet Sanatçısı unvanı

2003: Sertel Demokrasi Ödülü